लोकनारायण सुबेदी
आज १२ फेब्रुअरीको दिन बिश्व प्रसिद्ध आमूल परिबर्तनकामी दार्शनिक, बिचारक, बिश्वका श्रमजीवी जनता र मानबताकै मुक्ति र प्रगति तथा सुन्दर र सुनिश्चित भबिष्यका लागिं बैज्ञानिक समाजबादी चिन्तक तथा आजीवन संघर्षशील बिश्व ब्यक्तित्व कार्ल मार्क्सकी सह–धर्मिणी जेनी मार्क्सको २११औं जन्म जयन्तिको दिन हो । यस दिन जेनीलाई सम्झदा बिश्वका त्यस्ता महान ब्यक्तित्वसँग उनको सह–जीवन यात्रा र कर्मलाई सम्झनु पर्ने हुन्छ । अनि यस सम्वन्धमा उनले कार्ल मार्क्ससँगै भोगेका साझा कठिनाईहरु र तिनको सामना गर्न दुबैले मिलेर गरेको कठिन संघर्षहरुका बारेमा सहयात्री एंगेल्सले गरेको उच्च मूल्यांकनलाई सम्झनु पर्ने हुन्छ ।
कार्ल मार्क्सकी पत्नी जेनी मार्क्सको देहावसानपछि फ्रेडरिक एंगेल्सले उनलाई कस्तो मूल्यांकन गरेका थिए भन्ने कुरा कार्ल मार्क्स र एंगेल्स बिचको अत्यन्तै घनिष्ठ र गहिरो सम्बन्ध र मार्क्सवादी विचारधारामा उनीहरूको साझा योगदानको परिप्रेक्ष्यमा बुझ्न आवश्यक छ। जेनी मार्क्सको मृत्यु पछि, एंगेल्सले उनलाई एक महत्वपूर्ण व्यक्तिका रूपमा सम्झेका थिए र उनले जेनीको जीवन र समर्पणलाई विशेष सम्मान दिएका थिए। एंगेल्सका विचारमा जेनी मार्क्स केवल कार्ल मार्क्सकी सहधर्मिणीकोरुपमा मात्र होइन, उनले मार्क्सको वैचारिक यात्रामा सहकार्य गर्ने एक प्रमुख साझेदारकोरुपमा जुन महत्वपूर्ण र असाधारण भूमिका निभाइन् त्यस आधारमा सम्झनु पर्दछ भनेर उच्च मूल्यांकन गरेका थिए । उनका महत्वपूर्ण योगदानहरुलाई यसरी सम्झन सकिन्छ ।
जेनी मार्क्सको जीवन र समर्पण
जेनी मार्क्सको जन्म १२ फेब्रुअरी १८१४ मा जर्मनीका सेजवाल्डनमा भएको थियो । उनी जर्मनी समाजको एक उच्च वर्गको परिवारबाट आएकी थिइन् र उनले उच्च शिक्षा प्राप्त गरेकी थिइन्। उनका पिता रिचार्ड वागनेर एक उद्योगपति थिए। जेनी समृद्ध पारिवारिक पृष्ठभूमिमा हुर्किइन्। यद्यपि उनको यो पृष्ठभूमि भए पनि त्यो थुप्रै सम्पत्ति र सुखसुविधाहरूको आदी हुनुको सट्टा जेनी मार्क्सले आफ्नो जीवनलाई कार्ल माकर्क्सँगको साझेदारीमा समर्पित गरिन्। उनले मार्क्सका विचारहरूको अबिचलितरुपमा समर्थन गरिन् र उनलाई विभिन्न व्यक्तिगत र व्यावासिक चुनौतीहरूको सामना गर्न निरन्तर मद्दत पुर्याइन्।
जेनी र कार्ल मार्क्सको विवाह १८४३ मा भएको थियो। र यसपछि उनीहरुले एक अर्कालाई सहयोग गर्ने विविध तरिकाहरू अपनाए। जेनीले आफ्ना सासु ससुरा र समाजिक असहमति र संघर्षलाई समेत सामना र स्वीकार गरी सधैं मार्क्सकोसाथमा अबिचलितरुपमा खडा रहिन्। उनका लागि यो कुनै साधारण वैवाहिक सम्बन्ध मात्र थिएनस उनको सम्पूर्ण जीवन र कार्यलाई हेर्दा यसलाई एउटा उच्च ऐतिहासिक जिम्मेवारीको रूपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ।
एंगेल्सकोसहृदयी मूल्यांकन
फ्रेडरिक एंगेल्स, जसले मार्क्सका साथ मिलेर मार्क्सवादको विकास र प्रचारमा महत्वपूर्ण र अद्वितीय भूमिका निभाएका थिए, जेनी मार्क्सको मृत्युपछि, उनले जेनीलाई एक उच्च सम्मान र श्रद्धासाथ सम्झेका थिए। एंगेल्सको लेखनमा जेनी मार्क्सको योगदान प्रकट हुन्छ र उनले भनेका थिए कि जेनीले आफ्नो जीवनमा मार्क्सको लागि केवल एक सक्षम सहधर्मिणीको रूपमा भूमिका निभाएको मात्र होइन, उनलाई अखण्ड माया र कस्तै कठिन घडीमा पनि निरन्तर सहयोगको स्थिर आधार पनि प्रदान गरेकी थिइन्।
यस सम्वन्धमा एंगेल्सले भनेका थिए (“जेनी मार्क्स एक असाधारण महिला थिइन् जसले कठिन र असंवेदनशील समयमा पनि मार्क्सलाई समर्थन गरिन्। उनले सधैं आफ्नो पतिको हित र समाजको परिवर्तनका लागि बलिदान गरिन्। उनका लागि, कुनै पनि व्यक्तिगत पीडाहरू वा कठिनाइयाँ महत्त्वपूर्ण थिएनन्, उनले आजीवनं समाजिक न्याय र समानताको पक्षमा संघर्ष गरिन्।”
एंगेल्सका यी शब्दहरूबाट स्पष्ट हुन्छ कि उनले जेनीको त्याग र समर्पणको कति उच्च कदर गरेका थिए। विशेष गरी, जेनीका व्यक्तिगत संघर्ष र भौतिक कठिनाईहरु, जुन मार्क्सको राजनीतिक विचार र अध्ययनका लागि समर्पित हुँदा आएका थिए, त्यो परिप्रेक्षमा एंगेल्सले जेनीको यस्तो सम्मान गरेका थिए।
जेनीको जीवन यात्राका चुनौतीहरू
जेनी मार्क्सको जीवन कुनै पनि साधारण महिलाको जीवन जस्तो थिएन। उनका जीवन यात्रामा थुप्रै कठिनाईहरु र आर्थिक समस्याहरू आएका थिए। मार्क्सको विचार र लेखनका लागि आवश्यक पाठ्य सामाग्री पुस्तकहरू किनमेल गर्नका लागि, छोराछोरीको लालन पालन, एक पछि अर्को देश निकाला र निर्वासित जीवन, धरपकड आदिका कारण पटक पटक उत्पन्न आर्थिक कठिनाईहरुबाट जेनी र मार्क्सले धेरै कष्ट सहनु परेको थियो। यसका अतिरिक्त, उनका छोराछोरीहरूका बारेमा पनि धेरै दुःखद घटनाहरू घटेका थिए। जेनीले ती पारिबारिक तथा समाजिक सबै कठिनाइहरूलाई चुपचाप सहिन् र स्वीकार गरिन् र यी तमाम कठिनाईहरुका बीच कर्तव्यहरूलाई उच्च प्राथमिकता दिइन्।
यो बलिदान र संघर्ष एंगेल्सका लागि कदरको विषय थियो। उनले जेनीलाई एक निष्ठावान र परिश्रमी महिला र सहधर्मिणीको रूपमा सम्झे। एंगेल्सले भनेका थिए, “जेनी मार्क्सको योगदान केवल वैवाहिक जीवनसम्म मात्र सीमित थिएन, त्योभन्दा धेरै बढी उनले राजनीतिक आन्दोलन र विचारमा सक्रिय सहयोग पुर्याएकी थिइन् ।
समर्पण र समाजिक परिवर्तन
जेनी मार्क्सको आजीवन संघर्षको अबिचल यात्रालाई सम्झँदै उनको मृत्युलाई हेर्दा, एंगेल्सले उनलाई एउटा महिलाको रूपमा मात्रै होइन, एक सक्रिय समाजिक परिवर्तनका पक्षपक्षधरका रूपमा देखेका थिए। जेनी माक्र्सको सोच र दृष्टिकोण मार्क्सवादको वास्तविक क्रियाकलापको एक अभिन्न अंग बनेर रहेको थियो। उनले व्यक्तिगत जीवनमा चुनौतीहरूको सामना गर्दै, समाजमा समानता र न्यायको पक्षमा थला नपरेसम्म निरन्तर सक्रियतापूर्वक काम गरिन्।
जेनीको विचार र मार्क्सका साथको सहकार्यले एंगेल्सलाई प्रेरणा दिएको थियो। उनले समाज र श्रमिक वर्गका लागि संघर्ष गर्ने कार्यलाई महत्व दिइरहेका थिए। एंगेल्सका अनुसार, जेनीले यो पक्का निष्कर्श निकालेको थियो कि कार्ल मार्क्सको विचार र कार्य केवल व्यक्तिगत उत्कर्षको लागि होइन, वरन सम्पूर्ण श्रमिक वर्गको र यथार्थतः सम्पूर्ण मानबताको मुक्तिका लागि थियो।
जेनी मार्क्स र एंगेल्सको सम्बन्ध
जेनी मार्क्स र एंगेल्सको सम्बन्ध पनि एक यस्तो असाधारण साझेदारी थियो जसमा दुई व्यक्तिहरूले एकअर्कालाई बौद्धिक र भावनात्मक रूपले समर्थन गर्ने गर्दथे। जबकि एंगेल्स र माक्र्स बीचको साझेदारी बौद्धिक र वैचारिक क्षेत्रमा रह्यो, एंगेल्स र जेनी बीचको सम्बन्ध त्यसलाई ब्यवहारिकरुप दिने सहकार्य र परस्पर सम्मानको रहेको थियो ।
त्यसैले जेनीको मृत्युपछि, एंगेल्सले जेनीलाई एक उच्च आदर्श अबलम्बन गरेकी बिलक्षण महिलाका रूपमा देखेका थिए जसले आफ्नो पतिको सपनालाई जीवन्त राख्नका लागि जीवनभर संघर्ष गरिन्। उनले जेनीलाई “सार्वभौमिक सहमति र एकता” को प्रतीकको रूपमा हेरेका थिए।
अन्तिम निष्कर्श
जेनी मार्क्सको योगदान र उनकाप्रति एंगेल्सको उच्च सम्मान केवल मार्क्ससँगको एक वैवाहिक साझेदारको रूपमा मात्र नभएर, त्योभन्दा बढी एक सामाजिक परिवर्तनको संघर्षशील अभियन्ताको रूपमा उच्च र उपयुक्त मूल्यांकन थियो । साहित्यिक समालोचनामा बिशेष दख्खल राख्ने जेनीले मार्क्सको दास “क्यापिटल” अर्थात “पूँजी ” जस्तो मार्क्सको सबैभन्दा महत्वपूर्ण कृति लगायतका रचनाहरूको सम्पादनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेकी थिइन् । एंगेल्सले जेनीको संघर्ष र योगदानलाई सम्झेर, उनलाई कठिनाईहरुले गलाउन नसकेकी एक आदर्श महिला र समाजवादी आन्दोलनका महान र अथक सहयात्रीको रूपमा उच्च मूल्यांकन गरेका थिए । एंगेल्सका विचारमा, जेनी मार्क्स केवल कार्ल मार्क्सकी सहधर्मिणी मात्र होइनन्, उनी एउटा प्रेरणादायक, बलिदानी, र निष्कलङ्क व्यक्तित्व थिइन् जसले समाज र विचारधारामा ठूलो प्रभाव पार्न मद्दत गरेको छ भन्ने उच्च मूल्यांकन थियो । जेनी मार्क्सप्रति उच्च सम्मान तथा अभिबादन १
